moment musical / moment przemiany: sturm und drang

Carl Philipp Emanuel Bach: Fantazja C-dur Wq 59/6
Wolfgang Amadeus Mozart: Fantazja c-moll KV 475
Wolfgang Amadeus Mozart: Sonata e-moll KV 304
Jan Ladislav Dussek: Sonata g-moll op. 10 nr 2

Katarzyna Olszewska skrzypce
Eliza Pawłowska pianoforte

—

Udręka i ekstaza, wściekłość i wrzask… Wzburzenie i ekstaza, strach i miłość, wściekłość i ukojenie. Te wszystkie uczucia, a także wiele innych można opisać za pomocą dźwięków. Czy kompozytorzy drugiej połowy XVIII, przeczuwali, że wkrótce nadejdą burzliwe czasy rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich, które wywrócą do góry nogami porządek panujący dotąd w Europie?

Sturm und Drang to niemiecki ruch polityczny i literacki z drugiej połowy XVIII wieku. Kończy okres oświecenia i zwiastuje romantyzm. Idee racjonalności i umiaru stopniowo się wyczerpują, okazują niewystarczające. Człowiek na co dzień żyje przecież swoimi emocjami, targającymi nim uczuciami, miłością i nienawiścią, rozpaczą i smutkiem, ekstazą i ukojeniem… Chce ponadto przemawiać własnym głosem, wyróżniać się! Opowiadać o sobie innym.

W czasach Sturm und Drang kompozytorzy coraz częściej sięgają po tonacje molowe, te bowiem, ich zdaniem, znacznie lepiej niż pogodne – durowe, nadają się do wyrażania różnorodnych uczuć. Ruch rodzi się i rozkwita przede wszystkim w Wiedniu, w drugiej połowie osiemnastego wieku. Jest kontynuacją sentymentalizmu – nurtu o rodowodzie niemieckim, w którym celem kompozytorów staje się wyrażanie autentycznych uczuć w muzyce. Kompozytorzy Sturm und Drang poszerzają zakres oddawanych językiem muzycznym uczuć. Opowiadając o ludzkiej duszy obnażają się przed słuchaczami. Ośmielają się ujawniać najskrytsze tajemnice swojego wnętrza, na oczach słuchaczy krzyczeć, jęczeć, szlochać i głośno się śmiać. Lubują się w kontrastach dynamicznych, uwielbiają zaskakiwać oryginalnymi progresjami harmonicznymi, nagłymi zawieszeniami narracji muzycznej oraz równie nagłymi jej powrotami. Mnożą oryginalne efekty dźwiękowe…

*

Wszystkie te oryginalne cechy słychać w muzyce Carla Philippa Emanuela Bach. Kompozytor określany jest często jako jeden z czołowych kompozytorów Sturm und Drang. Jednak w istocie trudno przyporządkować go do jakiejkolwiek kategorii, jego dzieła są tak nietuzinkowe i oryginalne.

Jego muzyka na instrumenty klawiszowe stanowi twórczość wyjątkową, nie mającą w swoich czasach odpowiednika. Jego dzieła przenika do głębi wolność twórcza, przejawiająca się w nieoczekiwanych modulacjach harmonicznych, wirtuozowskiej efektowności, odważnej dynamice, różnorodności i zmienności stosowanych środków, na jaką tylko pozwalał młody jak na ówczesne czasy wynalazek, jakim jest fortepian – kompozytorzy nie omieszkają wykorzystać jego możliwości.

To właśnie na fortepian, a nie na klawesyn (jak wcześniejsze kompozycje, pisane na klawesyn, a transponowane tylko na fortepian) jest Fantazja c-moll KV 475 z 1785 r. Wolfganga Amadeusa Mozarta. Mozart wykorzystuje w niej różnorodne, nowe środki. Momenty dramatyczne przeplata w nieustannym ruchu z lirycznymi, mroczne z pogodnymi.

Kompozytora znamy jako człowieka radosnego i skorego do żartów, co nie raz ujawnił w swoich listach, ale przecież i on przeżywał dramatyczne chwile, i nim targały przeróżne emocje. Dawał im wyraz w muzyce. Niektóre z napisanych przez niego utworów można powiązać jednoznacznie z wydarzeniami z jego życia. Gdy wybiera tonację molową, czyni to nie bez powodu: przelewa na papier swoje uczucia, od wzburzenia do ukojenia, od rozpaczy po nadzieję. Dotyczy to między innymi Sonaty na fortepian i skrzypce e-moll (KV 304) skomponowanej w 1778 roku. Utwór powstał po niespodziewanej śmierci matki kompozytora, która towarzyszyła synowi podczas jego podróży do Paryża. 

Jan Ladislav Dussek (1760-1812) był jednym z najbardziej fascynujących kompozytorów wczesnego romantyzmu, jednym z najzdolniejszych, najbardziej oryginalnych i z najwyżej cenionych pianistów w Europie przed Beethovenem. Tworzył bardzo interesującą harmonicznie i ekspresyjną muzykę. Co ciekawe, był też pierwszym pianistą, który zasiadł do fortepianu ze swoim profilem do publiczności – zyskał dzięki temu miano „le beau visage”. Wszyscy kolejni pianiści siedzieli w ten sposób na scenie. Ale pewnością nie tylko z tego powodu warto przypomnieć sobie jego dzieła…

Od burzy i naporu, dramatu i wściekłości do spokoju i ukojenia, a potem wszystko od nowa – czyż nie takie właśnie, burzliwe jest ludzkie życie? Wciąż zmieniające się, niezależnie od naszej woli, okoliczności zewnętrzne, niekiedy trudne relacje z innymi, wyzwania powodujące wiele emocjonalnych napięć. Wsłuchajmy się w tę muzykę i sprawdźmy, jak wiele prawdy mówi ona o nas samych, sprawdźmy, czy kreśli również i nasz wewnętrzny portret. Wsłuchajmy się w jej dramatyczne momenty i poszukajmy w niej ukojenia.

Dorota Relidzyńska

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu

współorganizatorem koncertu jest